اسطوره های بختیاری
محمد تقی خان چهارلنگ؛ ایلخانی مقتدر بنیانگذار حکومت بختیاری

محمد تقی خان چهارلنگ، ایلخانی قدرتمند که سی سال حکومت  یکپارچه بختیاری را رهبری کرد/حاکمی مقتدر؛ دانا و معتقد به مشورت در اداره ایل

رویش زاگرس: حاکمی مقتدر؛ دانا و معتقد به مشورت در اداره ایل؛ مهربان در برابر رعایا و در عین حال فرماندهی نظامی کارکشته و متهور؛ سیاستمداری آگاه به اوضاع زمانه؛ حاکمی متدین و خدا ترس که هیچ گاه نمازش ترک نشد و همیشه سعی در رعایت عدالت داشت و در برابر دشمنان چونان عقاب های سرزمین بختیاری با اقتدار رفتار می کرد.
ایلخانی قدرتمند که سی سال حکومت قوی و یکپارچه بختیاری را رهبری کرد.
این اوصاف در واقع شرح کوچکی از شخصیت برجسته محمد تقی خان چهارلنگ بختیاری است. وی متولد ۱۲۰۸ ه. ق بود.
پدرش علی خان و اجدادش از بزرگان زمانه و حتی دارای جایگاه های ارزشمند در دربار بوده اند.
این حاکم مقتدر بختیاری مصادف با سلطنت محمدشاه قاجار، در فاصله سال‌های ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۵ میلادی، سمت ایلخانی در بختیاری را عهده دار بود.
پدرش علی خان کیان ارثی لقب ایلخانی بختیاری را داشت و دارای قدرت زیادی بود. قدرت روز افزون علیخان باعث نگرانی حکومت مرکزی و فتحعلی شاه به او شد و سرانجام فتحعلی‌شاه نگران از قدرت فراوان علی خان فرمان داد او را از حکومت معزول و چشمانش را میل کشیدند.
علی خان بعد از کور شدن در روستایی در فریدن گوشه نشینی اختیار کرد و بعدها در زمان به قدرت رسیدن محمد تقی خان همراه پسرش بود و احتمالاً بعد از سال هزار وسیصد وچهل پنج قمری (۱۳۴۵ ه.ق ) فوت نمود.(۱) مادرش محمد تقی خان بی بی خانم زنی شایسته و با تدبیر و کاردان دختر کاید آقا امیر مکوندی و از نوادگان امیر حسام الدین مکوندی بود.
دورانی که محمد تقی خان به حکومت بختیاری منصوب شد اختلافات و درگیری های فراوانی بین طوایف بود و راههای مواصلاتی از امنیت برخوردار نبودند و کاروان ها و مال و اموال و رمه های رعا یا براحتی غارت می شدند.
محمد تقی خان بسیار با هوش و با کیاست و از محدود حکامی بود که دارای شورای مشورتی از مردان کاردان و کارآزموده ایل بود و توانست با تلاش و جدیت اختلافات را در بین طوایف مختلف بختیاری پایان دهد و طوایف مختلف را متحد و یکپارچه کند.
هدف ایلخانی از این اتحاد و یکپارچه سازی پایان دادن به اختلافات و ایجاد اتحاد ایلی و تعاملات بین طوایفی و تقویت قدرت سیاسی بختیاری و حفظ و توسعه جغرافیای این قوم تاریخی بود.
در دوره این حاکم خردمند برای نخستین بار برای دفاع از سرزمین بختیاری و حفظ اقتدار حکومت بختیاری سپاهی متشکل از هشت هزار نفر سواره نظام و پیاده نظام تاسیس شد.
در دوره حکمرانی ایشان دامنه حکومت بختیاری به مناطق کهگلویه ؛ دیناران ؛ تا رامهرمز و دزفول گسترش و سران و شیوخ عرب خوزستان نیز با وی همراه و متحد شدند. محمدتقی‌خان با سیاست، نفوذ خود را در بین طوایف بختیاری گسترش داد و اغلب طوایف بختیاری را یکپارچه نموده و ریاست شاخه چهارلنگ و دیناران هفت ‌لنگ و جانکی سردسیر ، فریدن، شرق لرستان، کهگیلویه و بویر احمد، شمال فارس ، وشمال بوشهر را در اختیار گرفت، سپس با پیوستن طوایفی از دورکی، بهداروند و بابادی، ایلخانی تمامی طوایف بختیاری را اخذ نمود.(۲)
یکی از دلایل موفقیت های روز افزون محمد تقی خان برخورداری از مشاورین کارآزموده و خردمند بود. برخلاف بسیاری از حکام خود رای در کلیه امور نظامی و اداره ایل بختیاری محمد تقی خان بدون مشورت با شورای مشورتی حکومتش گام بر نمی داشت .
کسانی چون برادرش (علی نقی خان) فردی زیرک و آشنا به مناسبات حکومت ایران که نماینده محمد تقی خان در ارتباطات سیاسی با حکومت اصفهان و حکومت مرکزی قاجاریه در تهران بود.
کاید اسماعیل خان مکوندی به دلیل شجاعت و هوش نظامی و توانایی در فرماندهی جنگ‌ها در نزد محمدتقی خان از احترام خاصی برخوردار و مشاور نظامی وی بود.
از برگ های پرافتخار بختیاری ها در دفاع از کیان میهن شکست ارتش عثمانی بود که این واقعه مهم و تاریخی شاید کمتر مورد واکاوی نویسندگان و مورخان تاریخ بختیاری قرار گرفته است.
در دوره محمدتقی خان ارتش عثمانی قصد تصرف بندر خرمشهر را داشت؛ ضعف حکومت مرکزی از یکسو و از سوی دیگر شیخ ثامر حاکم خرمشهر بعلت اختلافات با برخی دیگر اقوام منطقه و وجود ارتش مجهز عثمانی تاب مقاومت در برابر این ارتش متجاوز را نداشت بنابراین از متحد خود محمد تقی خان در خواست حمایت نمود در حالی که خرمشهر مورد هجوم امپراتوری عثمانی و اشغال این منطقه بسیار محتمل شده بود نیرویی به فرماندهی کاید اسماعیل خان مکوندی و محمد شفیع‌ خان باورصاد سهونی به کمک شیخ ثامر کعبی رییس قبیله کعب که از متحدان محمد تقی خان محسوب می شد و روابط خوبی با هم داشتند شتافتند. سپاهیان بختیاری که در جنگ به تهور و شجاعت معروف بودند ضمن دفع تجاوز ارتش عثمانی نیروهای متجاوز عثمانی را با اقتدار از منطقه خرمشهر بیرون کردند و منطقه خرمشهر را ازسقوط حتمی بدست ارتش عثمانی نجات دادند.(۳)
محمد شفیع خان رییس ایل سهونی از دیگر مشاورین حلقه اول ایخان بختیاری بود که حل اختلافات بین طوایف و جمع آوری مالیات را به عهده داشت .ملا محمد دینارانی رییس طایفه عالی محمود که در ایل دیناران بخاطر کاردانی اش نفوذ و اعتبار فراوان در ایل دیناران داشت از دیگر مشاورین ایلخان بختیاری بود(۴)
حکومت محمد تقی خان دستاوردهای قابل توجهی برای سرزمین بختیاری داشت:
اول: پایان دادن به اختلافات و جنگ های بین طوایف؛ ایجاد اتحاد و همدلی بین طوایف که معمولا تا قبل از محمد تقی خان اختلافات فراوان با هم داشتند و تشکیل یک حکومت مقتدر و یکپارچه بنام (حکومت بختیاری) همراه با تشکیل ارتشی قدرتمند از مردان جنگجو و متهور بختیاری.
دوم: تامین امنیت در جای جای مناطق بختیاری پایان دادن به شرارت های اشرار و غارت اموال رعایا چنانچه با راهزنان چنان برخوردهایی قهری محکمی نمود که آوازه اش لرزه براندام راهزنان کاروان ها و آبادی ها انداخت و خیال زورگوویی و سرقت را از سرشان بدر کرد و امنیت را در سرزمین پهناور بختیار جاری نمود.
سوم: این خان اصلاحگر بختیاری اعتقاد داشت برای بهبود زندگی مردمان بختیاری و ایجاد منابع درآمد و بهبود معیشت عشایر باید به شیوه های جدید کشت و زراعت توجه جدی نمود و برای توسعه کشاورزی و تامین بهتر امنیت , عشایر باید یکجا نشین شوند و بهمین خاطر سیاست تخته قاپور کردن عشایر را دنبال کرد تا بتوانند در کنار دامپروری ؛ کشاورزی هم انجام دهند و با کسب و کار و تجارت منابع درآمدی خود را افزایش دهند.
چهارم: ایلخان بختیاری آشنایی و بکارگیری علوم و تکنولوژی روز اروپا را برای توسعه و بهبود زندگی مرد تحت حکومتش را ضروری می دانست. (سر اوستین لایارد انگلیسی) که همدوره این خان بختیاری بود از تفکرات مترقی و اصلاحگرانه وی ابراز شگفتی می کند و می گوید محمد تقی خان به علوم روز چون زمین شناسی علاقه داشت مایل بود در باره پیشرفتهای روز دنیا صحبت کنیم. به احداث ایل راهها جهت سهولت رفت و آمد کاروان ها بعنوان اساس توسعه منطقه بختیاری تاکید داشت و آنچه جالب بود این خان بختیاری برمبادلات تجاری با کشورهای حوزه خلیج فارس و حتی هندوستان تاکید داشت.(۵)
پنجم: تشکیل یک ارتش قدرتمند از جنگجویان بختیاری برای حفظ امنیت عمومی و دفع هرگونه شرارت و راهزنی و نیز تجاوزات احتمالی به خاک بختیاری چنانچه سردار اسعد بختیاری می گوید: محمدتقی خان درخاک بختیاری یک سپاه قوی جنگجو متشکل از هزاران نفر را تشکیل و سازماندهی نمود.
ششم: کمک به حفظ تمامیت ارضی ایران با گسیل سپاه مردان جنگجو و متهور بختیاری به منطقه جنوب ایران و منطقه خرمشهر و جلوگیری از اشغال جنوب ایران توسط ارتش عثمانی ازخدمات ارزشمند این بزرگمرد بختیاری است.
هفتم: یکی از مهمترین موارد اختلافی ایلخان بختیاری با حکومت استبداد زده محمد شاه بحث وصول مالیات بود .
حکومت قاجاریه مبلغی کمر شکن ده هزار تومان را بعنوان مالیات سالانه بختیاری بدون توجه به بنیه مالی عشایر در نظر می گرفت که برای طوایف تامین این مبلغ سنگین وخارج از توانایی بود. اخذ رقم های غیر منطقی مالیات توسط دولت قاجاریه صرف خوشگذرانی و هزینه های دربار می شد بدون آنکه بهبودی در وضعیت مردم کشور بصورت اعم و بختیاری بصورت اخص ایجاد کند.
اما محمدتقی خان آنچنان که لایارد می گوید: از مالیات زوری قاجاریه بشدت ناراحت و معترض بود و اعتقاد داشت این مالیات ظالمانه و خارج از توان مردم زحمتکش و کم درآمد ایلیاتی است.
ایلخان مردمدار بختیاری معتقد بود میزان مالیات باید براساس ویژگیهایی چون حاصلخیزی زراعت و میزان دارایی و تعداد احشام و درآمدها متفاوت باشد و بر همین اساس کشاورزانی که کشت و زرع و یا رمه اندکی دارند و یا سال زراعی با کمی بارش و خشکسالی همراه است در پرداخت مالیات باید مورد زور و احجاف واقع نشوند.
به همین خاطر از تامین مبلغ اجباری مالیات متعلقه حکومت قاجاریه که خارج از هر ضابطه و زوری بود ؛ سر باز می زد که اگر چه این اقدام خان بختیاری در مقام دفاع از مردمانش بود؛ ولی در مقابل باعث خشم و نارضایتی حکومت قاجار شده بود که از موارد مهم تشدید اختلافات بین ایلخان بختیاری و حکومت مرکزی بود.
خان بختیاری از هیئت حاکمه فاسد که دائما از وی طلب مالیات و پول داشتند بسیار ناراحت بود(۶)
بتدریج دربار مستبد قاجاریه که فقط اندیشه وصول مالیات های ظالمانه از رعایای کشور را وظیفه حکام مناطق مختلف می دانست و ارزشی برای توسعه کشورقائل نبودند ؛ نسبت به این حاکم مقتدر و با نفوذ بختیاری بدبین و در صدد برکناری وی برآمدند و اما دلایل بدبینی دربار قاجاریه نسبت به محمد تقی خان بختیاری چه بود.؟
۱- اصولا حکام بختیاری بنا بر خوی آزادی خواه خود در طول تاریخ همواره حکومت قاجاریه همواره حکام محلی را بدون هر گونه ساز برگ و نیروی نظامی می خواست تا ضمن اجرای بی چون و چرای اوامر حکومتی امکان سرپیچی و عناد با دولت مرکزی را نداشته باشند.
اقدام محمد تقی خان در تشکیل سپاهی ورزیده و به روایتی حداقل هشت هزار سرباز شجاع بختیاری موجب بدبینی حکومت قاجاریه و نگرانی از وجوداین نیروی نظامی قابل توجه و نگرانی برای حکومت مرکزی گردید.
۲- ایلخان بزرگ بختیاری که حاکمی مومن و خدا ترس و کلیه احکام و آموزه های دینی را رعایت می کرد ؛ فردی متدین و روزه ونمازش ترک نمی شد و حتی مصرف مشروبات الکلی را در قلعه محل حکومتش در قلعه تل ممنوع کرده بود. معتقد بود دریافت مالیات دستوری دولت مرکزی از رعایای کم در آمد روستایی و عشایری در جغرافیای بختیاری ظلمی ناروا است که موجب آزار بندگان خدا است و خداوندبراین ظلم به بندگانش راضی نیست بنابراین حاضر به گرفتن مالیات سنگین دستوری حکومت مرکزی به مبلغ ده هزار تومان نه تنها از اهالی بختیاری نبود بلکه بشدت معترض این موضوع به حکومت بود و این مهم که از روحیه مردمداری و و انصاف خان بختیاری حکایت داشت برای حکومت قجری به معنای تمرد ارزیابی می شد.
سوم : ثروت فراوان محمد تقی خان و نفوذ روز افزون در بین بختیاری ها و حتی طوایف عرب و کهگلویه و بویر احمد و سایر نواحی از دلایل دیگر نگرانی دولت از وی بود.
وقتی فتحعلی شاه فوت کرد ایران را هرج مرج فرار گرفت و جنگ قدرت بین شاهزادگان برای تصاحب منصب پادشاهی آغاز شد دو تن از شاهزادگان بنامهای رضا قلی میرزا و تیمور میرزا با کمک کنسول انگلیس از ایران متواری و به عراق فرار کردند محمد تقی خان متهم بود که با این دو شاهزاده فراری مخفیانه ارتباط دارد و در صدد سرنگونی حکومت محمد شاه است.
لایارد معتقد است ، محمدتقی به دلیل اینکه حکومت قاجار ، پدرش را بر اثر بدگویی مورد سوءظن قرار داده و از حکومت عزل و چشمانش را میل کشیدند از حکومت قاجار ، کینه ، دشمنی و قصد انتقام داشت .
بر اساس اسناد موجود در فاصله سال‌های ۱۲۵۴ تا ۱۲۵۷ هجری قمری بین محمدتقی‌خان و حکومت قاجار رابطه آرامی برقرار بود و حتی محمد شاه قاجار در نامه‌های خود به بهرام میرزا معزالدوله، برادر کوچکش که حاکم خوزستان بود از محمدتقی‌خان تمجید می‌کرد

.
اما در سال ۱۲۵۷ هجری قمری مجدداً اختلاف محمدتقی خان با دربار قاجار بالا گرفت. دلیل این تنش‌ها این بود که معزالدوله مأمورینی جهت اخذ مالیات به بختیاری اعزام کرده و از خان بختیاری تقاضای پرداخت تمامی مالیات‌های عقب افتاده را نمود. مالیات مورد نظر مبلغ ۱۰ هزار تومان بود، ولی محمد تقی خان معتقد بود این رقم مالیات بی حساب و کتاب و مردمان بختیاری را توانایی پرداخت چنین مبلغی را ندارند. و نمی‌خواست طوایف بختیاری زیر نظر خود را برای دریافت چنین مالیاتی، به زحمت بیاندازد، لذا سعی می‌کرد با بهانه تراشی و هر طریقی که ممکن بود، پرداخت مالیات را به تأخیر بیندازد. معزا لدوله که از این تأخیر محمد تقی خان در پرداخت مالیات عقب افتاده، دچار عصبانیت شده بود، از وی به محمدشاه شکایت کرد و برای ایجاد بدبینی در شاه قاجار او را متهم به داشتن رابطه با شاهزادگان فراری ایران در بغداد نمود.
و اینگونه شد که محمد شاه که حالا به واسطه گزارشات مختلف حاکم خوزستان به محمد تقی خان بدبین شده بود به ستور داد برای برخورد نظامی با خان بختیاری به این منطقه قشون کشی شود.
معتمدالدوله با سپاهی که تحت فرمان سلیمان خان ارمنی بود با ۶ عراده توپ، برای سرکوب محمدتقی خان حرکت کرد(۶)
محمد تقی خان پس از مشورت با مشاوران با آن که می‌توانست به را حتی قشون میرزا معزالدوله را بعد ازر ورود به خاک بختیاری شکست دهد، اما صلاح را در آن دید، به منظور جلوگیری از تحریک حکومت مرکزی و آسیب به ایل بختبیاری با قشون اعزامی حکومت وارد جنگ نشود . بهمین خاطر برای رفع هر گونه بهانه جویی معتمد دستور داد مالیات جمع آوری گردد. و در نهایت اجازه داد تا معتمد ا لدوله از کوههای بختیاری عبور کرده و وارد دشت ایذه شود و خود نیز به پیشواز او رفت. معزالدوله به مدت ۴۰ روز در این دشت اتراق کرد، و منوچهر خان معتمددوله بین ایلخان بختیاری و شاهزاده معزالدوله آشتی برقرار نمود. سپس به محمدتقی خان پیشنهاد کرد که اگر وی مبلغ قابل توجهی به عنوان مالیات عقب مانده بپردازد، او نیز بدون هیچ چشم‌داشتی، روانه شوشتر شود.
مبلغ مالیات ده هزار تومان بود که سه هزار تومان آن برای معتمند دوله و مابقی بحساب حکومت باید پرداخت می شد. که چون مبلغ سنگینی بود و از توان ایل پرداخت این مبلغ خارج بود محمد تقی خان راضی به اعمال زور به مردمش جهت اخذ مالیات نشد.
معتمدالدوله چون می‌دانست محمد تقی خان به فرزند بزرگش یعنی حسینقلی‌خان علاقه‌مند است، پیشنهاد کرد که او را به همراه پسر علی نقی‌خان یعنی اسدخان، به شوشتر بفرستد. همزمان اعلام داشت به قرآن سوگند خواهد خورد که دست از هر اقدامی علیه خان بردارد و به اصفهان مراجعت کند و برای مقصود علی نقی‌خان را روانه قلعه تل کرد. پس از ورود حسینقلی‌خان به شوشتر، معتمدالدوله به زیر پیمان خود زد و قاصدی به سوی محمد تقی خان ارسال نمود و گفت اگر تسلیم نشود، سه گروگان از جمله فرزندش را به قتل خواهد رساند.
محمد تقی خان که علاقه فراوانی به فرزند خود داشت. و برادرزاده اش را برای مذاکره صلح به شوشتر فرستاد اما معتمد الدوله آکریم برادر محمد تقی را دستگیر و زندان افکند.
بعد از فراز نشیب زیادی و حمایت شیخ ثامر از خهان بختیاری و درگیری ناموفق قوای دولتی و شیخ ثامر معتمد دواله مجتهد شوشتری را نزد محمدتقی خان جهت تضمین عفو خود فرستاد و محمدتقی خان با پایان مذاکرات خود را تسلیم و روانه حکومت در شوشتر نمود. اما برخلاف قول و قسم معتمدالدوله به زندان افکنده شد و بعد از تحمل ده سال زندان در شوشتر؛تهران و اردبیل در سال ۱۲۷۰ قمری در گذشت.
منابع:
۱-دانشنامه ویکی پدیا
۲-بختیاری‌ها عشایر کوه نشین ایرانی در پویه تاریخ.
۳-سر آوستین لایارد. سفرنامه لایارد.
۴-سفرنامه هنری لایارد.
۵-مهراب امیری، حکومت‌گران بختیاری
۶-تاریخ بختیاری – سردار اسعد بختیاری

محمد رضا مکوندی (مدیر موسسه فرهنگی شهید علیمردان خان بختیاری)