رویش زاگرس:
دکتر فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ و از شاگردان مرحوم
بیان مسئله: مدتی پیش، در یکی از جلسات مرتبط با مسجدسلیمان عزیز در شبکه اجتماعی کلاب هاوس که با حضور جمعی از فرزندان این شهر عزیز از نقاط مختلف ایران و جهان برگزار شد، مباحثی در مورد دلایل افول زندگی مدنی و عقب نشینی شهرنشینی و فرهنگ مدنی در مقابل سبک زندگی عشایری و فرهنگ خاص این زندگی دامپرورانه و گاه نظم ناپذیر(از منظر تاریخ اجتماعی)مطرح شد.زندگی مدنی در مسجد سلیمان و کل استان خوزستان از چه زمان دستخوش تغییرات گاه مخرب گسترش زندگی عشایری گردید؟ طرح این مسئله باعث شد به بازخوانی آراء و اندیشه های استاد فرهیخته و فقیدمان در دهه هشتاد،زنده یاد دکتر علیرضا خزائلی بپردازیم….
خوزستان، کهن دیار تاریخی و البته بهشت باستان شناسی ایران است و افراد زیادی در طول دوران بلند مطالعات تاریخی و همچنین فعالیت های باستان شناسی در این استان، در نزدیک کردن این دو حوزه ی به ظاهر نزدیک، اما در واقع بسیار دور از هم،موثر بوده اند و یکی از این اساتید؛ زنده یاد دکتر علی رضا خزائلی، زاده ی جغرافیای تاریخی عراق عجم و دانش آموخته دانشگاه تبریز و استاد و مدیر فقید گروه تاریخ دانشگاه آزاد شوشتر در دهه هشتاد خورشیدی در این استان بود.ایشان ریشه بسیاری از گرفتاری ها و وضعیت حال ایران و خوزستان را در رویدادهای باستانی و البته سال های نخستین قرون اسلامی جستجو می کرد و به همین دلیل بر ضرورت نزدیکی بیشتر علوم تاریخ و باستانشناسی، تاکیدی مستمر داشت.
دانشجویان آن سال های ایشان بخاطر دارند که همزمان با توسعه فعالیت ها و مطالعات باستان شناسی در چغازنبیل،شوش و شوشتر،دکتر خزائلی چگونه با هدایت تحقیقات و مقالات دانشجویی در دانشگاه پویای شوشتر پیرامون سایت های باستانی این استان از مسجدسلیمان تا ایذه و شوش و شوتر و هفت تپه و دزفول و بهبهان و همچنین هماهنگی و اعزام اردوهای دانشجویی به سایت های باستانی چغازنبیل و شوش و هفت تپه، تلاش می کرد بین قلم مورخان فردا و تیشه ی باستان شناسان فعال، قرابت و فهمی مشترک از تاریخ باستان ایجاد کند و همچنین بخاطر دارند و داریم که ایجاد دپارتمان تاریخ و باستان شناسی در خوزستان، ایده اصلی و آرزوی آکادمیک ایشان بود که البته چرخ روزگار و تعجیل اجل، مهلت تحقق نداد.
؛؛ویرانی جندی شاپور، سرآغاز زوال حیات مدنی خوزستان بود و روند سقوط زندگی شهری در مهد تمدن ایران(خوزستان) مدتها پیش از حمله ی مغول به ایران آغاز شد و بسیاری از شهرهای بزرگ و آبادی که در متون جغرافیایی قرون سوم و چهارم هجری از آنها یاد شده در قرن ششم هجری دچار رکود و ویرانی شده بودند؛؛
این گفتار،جان کلام زنده یاد دکتر خزائلی،مدیر گروه فقید تاریخ دانشگاه شوشتر و استادیار تاریخ دانشگاه تبریز در بررسی دلایل زوال مدنیت خوزستان و گسترش زندگی عشایری در مهد تمدن ایران بود.
علیرضا خزائلی، متولد سال۱۳۴۵ در اراک بود.سرزمینی واقع در جغرافیای تاریخی عراق عجم و شاید تنفس در همین جغرافیای تاریخی بود که او را پس از اخذ دیپلم برای ادامه تحصیل در رشته تاریخ به دانشگاه تبریز کشاند.خزائلی در سال۱۳۶۸موفق به اخذ درجه لیسانس و بلافاصله در مقطع کارشناسی ارشد همان دانشگاه نیز پذیرفته و در زمستان سال۱۳۷۳ از پایان نامه خود با عنوان؛ تحقیق و تصحیح انتقادی حدیقه هفتم از روضه هشتم تاریخ خلد برین با راهنمایی دکتر یوسف رحیم لو دفاع و موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد تاریخ شد. (۱)
حدفاصل این زمان تا تیرماه سال۱۳۸۲ که با ارائه پایان نامه با عنوان؛ رشد و زوال شهرهای ایران در دوره ایلخانان، به راهنمایی دکتر داود اصفهانیان در همان دانشگاه موفق به اخذ دانشنامه دکتری گردید(۲) دانشجویان علاقه مند به رشته تاریخ در خوزستان این شانس را داشتند که در جمع اساتیدی کاربلد و فرهیخته،نام استاد علیرضا خزائلی را بعنوان مدرس برخی دروس تخصصی خود ببینند و مدتی بعد نیز پای میز او بعنوان مدیرگروه تاریخ،شنونده حرفهای شیرین و چهره مهربانش باشند که علم و فروتنی را همزمان با هم داشت.
دکتر خزائلی، درکنار تخصص ویژه در دوره ایلخانی، در مطالعات مرتبط با فلسفه تاریخ، روش تحقیق و تحلیل تاریخی دلایل توسعه نیافتگی ایران نیز صاحبنظر بود و شاگردانش از خوان دانش او بهره مند می شدند.
بررسی و خوانش ویژگی های علمی،فرهنگی و تاریخی ایران در زوگار باستان، یکی از دغدغه های علمی اصلی او بود و شاید همین اهمیت خوزستان در تاریخ باستان ایران بود که او را همزمان با تحصیل در مقطع دکتری، برای تدریس به شوشتر باستانی و تاریخی کشانده بود.
او، چنانچه بعدها و در بهارسال۱۳۸۴ (در کسوت استادیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز)در همایش”جندی شاپور در گذر تاریخ”، برگزار شده در دانشگاه شهید چمران اهواز عنوان نمود؛با تاکید بر اعتبار و اهمیت باستانی جندی شاپور، ویرانی آن را نیز سرآغاز زوال حیات مدنی خوزستان می دانست و همواره به داشتن نگاه نقادانه به آن تاکید داشت.
زنده یاد دکتر خزائلی چنانچه در آن سخنرانی خود نیز بیان نمود، باور داشت؛روند سقوط زندگی شهری در مهد تمدن ایران(خوزستان) مدتها پیش از حمله مغول به ایران آغاز شد و بسیاری از شهرهای بزرگ و آبادی که در متون جغرافیایی قرون سوم و چهارم هجری از آنها یاد شده در قرن ششم هجری دچار رکود و ویرانی شده بودند.پیش از حمله مغول بسیاری از جاده های تجاری و سدها و شبکه آبیاری این ایالت ویران و شمار سکنه عشایری در آن افزونی یافته بود.آمدن مغولان و حضور آنها در خوزستان، باعث متراکم تر شدن جمعیت عشایری در این ایالت شده و در نهایت تاثیرات منفی استیلای آنها بر حیات مدنی، روند سقوط شهرنشینی در خوزستان را تشدید کرد و در دوره بعد زا مغول تا اوایل سده اخیر ادامه یافت.(۳)
دکتر خزائلی کلید فهم بهتر امروز را در مظالعه دقیق گذشته می دانست و در این راستا تلفیق علم تاریخ با دانش باستان شناسی را راهگشای درک علمی بهتر محقق و پژوهشگر می دانست.او که بر مفهوم “جغرافیای تاریخی” چنانچه بعدها نیز در یکی از تالیفات خود با عنوان؛ جغرافیای تاریخی سرزمین های اسلامی نشان داد، تاکید ویژه می نمود، جغرافیای تاریخی و باستانی خوزستان را بهشت پژوهش های تاریخی و کاوش های باستان شناسی می دانست و با آسیب شناسی فاصله بین این دو مقوله نزدیک به هم از منظر مفهومی در محیط های آکادمیک و دانشگاهی، همواره تلاش می نمود دانشجویانش با نگاه باستان شناسانه، مفاهیم تاریخی را تحلیل کنند و حتی باور داشت، بسیاری از موارد تاریخی روزگار معاصر نیز ریشه هایی باستانی و عمیق دارند.
دکتر علیرضا خزائلی متاسفانه در خرداد۱۳۸۸ بدلیل ابتلا به بیماری سرطان درگذشت.پیکرش را در زادگاهش به خاک سپردند، اما آموزه هایش تا همیشه در آثار برجای مانده اش باقی و جاری خواهد ماند.روحش شاد و راه علمی و پزوهشی اش مستدام و پر رهرو باد.
پانوشت ها:
۱و۲-فهرست پایان نامه های دفاع شده کارشناسی ارشد و دکتری تاریخ دانشگاه تبریز در پرتال رسمی آن دانشگاه
۳-نگاه کنید به چکیده سخنرانی دکتر علیرضا خزائلی در همایش جندی شاپور در گذر تاریخ در خبرگزاری ایرنا کدخبر۶۳۱۳۹۳۴تاریخ ۲۵فروردین۱۳۸۴
