پیتر اوری در مسجدسلیمان
آیا “پیتر اوری” با “جیکاک” ارتباط داشت؟! بازخوانی یک گزارش مستند و دست اول از حضور پیتر اوری انگلیسی در مسجدسلیمان

رویش زاگرس: 

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

بنا به گزارش دست اول کتاب”نفت ملی گشت”؛”پیتر اوری” ایران شناس شهیر(بعدی)، در آغاز حضور در ایران، کارمند کمپانی نفت انگلیس و ایرانAIOC بوده و همزمان با”جیکاک”، جاسوس مرموز انگلیسی، طی سال های منتهی به ملی شدن صنعت نفت در مسجدسلیمان حضور و فعالیت داشته است.
زنده یاد، سید کمال مرتضویان فارسانی، کارمند سابق شرکت نفت در مسجدسلیمان در سال های ملی شدن نفت در ایران و مولف کتاب؛”نفت ملی گشت”، در کتاب خود که آن را سال۱۳۳۱ و در میانه ی فعالیت دولت دکتر مصدق در چاپخانه مظاهری تهران منتشر نموده، گزارش دست اول و جالبی از حضور “جیکاک” معروف و یک فرد انگلیسی دیگر بنام “مستر اوری”در سال های ملی شدن نفت در مسجد سلیمان می دهد که در نوع خود جالب و خواندنی است.خصوصا اینکه توصیفی که از میزان آشنایی با زبان و ادبیات فارسی و تاریخ فرهنگ ایرانی فرد مورد نظرش مطرح می کند، بسیار با آنچه در مورد”پیتر اوری” ایرانشناس فقید انگلیسی، درگذشته به سال۱۳۸۷خورشیدی می دانیم، قابل انطباق است!
مرحوم مرتضویان، در توصیف ماه های منتهی به ملی شدن نفت و استقرار دولت ملی دکتر مصدق و تحرکات”جیکاک” در مسجدسلیمان و مناطق بختیاری، گزارش دست اول و قابل استنادی از تحرکات این انگلیسی مرموز در اختیار مخاطب و پژوهشگر تاریخ ارائه می نماید. وی همچنین به حضور انگلیسی های دیگر در شهر اولین های نفتی ایران نیز اشاره و متاثر از نگاه ملی گرایانه و بدبینی قابل درک ایرانی در آن مقطع از هر فرد انگلیسی، خصوصا انگلیسی هایی که به زبان فارسی و تاریخ ایران آشنا و علاقه مند بودند، چنین آورده است:
؛؛…یک نفر از انگلیسی هایی که در شرکت نفت سابق مسجدسلیمان کار می کرد، با یک نفر از کارمندان ایرانی اداره بازرگانی که اینجانب در آن کار می کردم طرح دوستی و آشنایی افکنده بود و با اینکه پس از وقت اداری این دو نفر با هم بودند، مع الوصف بعضی اوقات در موقع وقت اداری هم به دیدن او می آمد.من که همواره مراقب اوضاع و احوال روزگار، عموما و کارهای مرموز و اسرارآمیز انگلیسی ها، خصوصا بودم، چند مرتبه در اوقات مختلف از همکار ایرانی خود راجع به علت العلل و تاریخچه و چگونگی طرح آشنایی او با این آقای انگلیسی پرسیدم.جواب می داد این شخص دارای لیسانس زبان پارسی و خیلی با ادبیات ما علاقه مند و به آشنایی با اخلاق و رسوم و آداب ایرانی، عموما و ایلات و عشایر، خصوصا بی نهایت مایل است.از این رو با من که از نقطه نظر محل، همسایه و از لحاظ علمی همپایه او هستم آشنایی انداخته و ضمنا از وضعیت اخلاقی او می گفت که به عکس انگلیسی ها که جز تخمه و نژاد انگلوساکسون بقیه اولاد آدم را به چشم حقارت می نگرند، این شخص کاملا متواضع، خوش اخلاق، شیرین زبان خوش احوال، چست و چابک، خیلی متنفر از انگلیسی ها!؟ خیلی علاقه مند به ایرانی هاست و ضمنا می گفت اغلب اوقات حرکات بچه گانه ورفتار سفیهانه ای از او سر می زند که دلالت بر این می کند یا خیلی مزور، مدبر، زیرک و خلاصه یک نفر آدم خطرناک و جاسوس سری است یا خیلی سفیه، نادان، ناآزموده بی شعور و مختصر، یک نفر از آن انگلیسی هایی ست که …. است.در یکی از روزهایی که این آقای فرنگی به دیدن دوست ایرانی خود به دفتر ما آمده بود به من گفت:شنیده ام که شما دارای طبع شعر و تالیفاتی چند و بی نهایت علاقه به مطالعه کتب ادبی و تاریخی دارید؟ گفتم آری، افتخار شاگردی مکتب ابتدایی استادان این فن ظریف مانند فردوسی، سعدی، نظامی، انوری، حافظ، قاآنی و جامی را دارم.گفت:شنیده ام در ایلات و عشایر بختیاری معروف است که رستم(زال)کمربسته حضرت امیر است و بعضی می گویند حضرت امیر همان رستم مشهور است.جواب دادم بلی میان عوام الناس و ایلات بختیاری شهرت دارد که رستم داستان کمربسته حضرت علی(ع) است ولی من تاکنون نشنیده ام که رستم را همان حضرت علی بپندارند.باز گفت شنیده ام بین عوام مشهور است که رستم با علی کشتی گرفته، جواب دادم این حرف ها سند تاریخی ندارد و بر فرض چند نفر بی اطلاع و ساده لوح به چنین لاطائلات که به هیچ وجه مدرک و مآخذ علمی ندارد، عقیده داشته باشند قاعده کلی نمی شود که شما وقت خود را برای به دست آوردن اینگونه افسانه های کودکانه تلف کنید.باز پرسید، چون شما کتب زیادی مطالعه کرده اید کتابی که در اینگونه موارد اظهار نظری کرده باشد بخاطر ندارید؟درپاسخ گفتم:کتابی به نام مجمل التواریخ و القصص دارم که بعضی از انبیاء را با برخی پادشاهان یکی می داند.وی تقاضای کتاب را از من کرد که مطالعه کند.من نیز پس از دو سه هفته دیگر که هر روز فراموش می کردم آن را از خانه بیاورم، آنرا آورده و به توسط رفیق ایرانی او که همکار من بود، جهت او فرستادم و پس از چند روز که مرا دید وصول کتاب را اعلام و تشکر نمود.(مرتضویان۱۳۳۱/ص۴۸)
نویسنده در ادامه کتاب خود اشاره می کند که مدتی بعد اعتصابات کارکنان نفت به تحریک انگلیسی های باقی مانده اتفاق افتاده و همچنین موضوع نحله و جریان سروشیه(طلوعیه)در سرزمین بختیاری ایجاد شده و بهرحال مدتی بعد نویسنده(مرحوم مرتضویان)برای پس گرفتن کتاب به امانت داده شده به فرد انگلیسی اقدام می کند و از این بخش نوشته ی مرحوم مرتضویان است که متوجه می شویم که نام فرد مورد نظر؛”اوری”بوده است.
او نوشته است؛یک روز سراغ همین فرنگی کذا را گرفتم که کتاب را از او پس بگیرم، گفتند مدتی است که این شخص مجهول المکان است!پس از تحقیقات کامل وقتی کاشف بعمل آمد معلوم شد این شخص ماموریت خاصی داشته یعنی مامور ترویج دین سروش و طلوع در میان ایلات و عشایر بوده و غوغای دین طلوع و سروش در مال میر به دست این مامور انتلیجنت سرویس انجام گرفته و بطوری که شنیده می شد گویا همدستان ایرانی هم داشته.من به مجرد استماع این خبر به شهربانی مسجد سلیمان رفتم و قضیه را برای رئیس شهربانی بیان کردم.او نیز مامور ثبت و ضبط پروانه های اقامت افراد خارجی را احضار و از او سؤال کرد:”مستر اوری”فعلا در کجاست؟مامور گفت در مناطق نفت خیز است.رئیس شهربانی پرسید در کدام منطقه نفت خیز است؟مامور جواب داد:چون پروانه اقامت خارجی ها برای تمام مناطق قابل عبور و بلامانع است، لذا ما نمی دانیم یقینا در چه منطقه ای است ولی همین قدر می دانیم که در یکی از مناطق نفت خیز است.(مرتضویان/همان/ص۵۰)
نویسنده در نهایت، گزارش خود از مستر اوری را اینگونه به پایان می برد که؛ خلاصه این مرد ناپاک خطرناک آزادانه در ایلات مشغول تبلیغات شوم و تحریکات مسموم بود و تا آخرین روزی که انگلیسی ها خاک ایران را ترک کردند این شخص به عملیات پست و شوم خود ادامه داد و بالاخره کتاب ما را هم به اصطلاح مشهور ملاخور کرد.
پیتر اوری Peter Avery ایرانشناس شهیر انگلیسی را ایرانیان بعنوان یکی از عاشقان فرهنگ و تاریخ ایران می شناسند.در دانشنامه ویکی پدیای انگلیسی او متولدپانزدهم می۱۹۲۳یعنی ۲۴اردیبهشت۱۳۰۲ معرفی شده و در مقطع زمانی مدنظر زنده یاد مرتضویان در سال۱۳۳۰ پیتر اوری جوانی۲۸ساله بوده است.سنی که برای داشتن لیسانس ادبیات فارسی منطقی به نظر می رسد.همچنین در معرفی او آمده است که در جوانی در نیروی زمینی بریتانیا در هند خدمت کرده و در آنجا با زبان فارسی نیز آشنا شده است.سپس در شرکت نفت انگلیس و ایرانAIOC استخدام شده و مسئول آموزش زبان فارسی به انگلیسی‌های شاغل در کمپانی شده است.
گرچه در برخی منابع فارسی ادعا شده اوری بعد از ملی شدن صنعت نفت در استخدام شرکت ملی نفت ایران باقی ماند اما منابع به زبان انگلیسی که برای تنظیم این یادداشت بررسی و ترجمه شده اند می گویند؛اوری بعد از جدا شدن از کمپانی نفت انگلیس و ایران به عنوان معلم در دانشکده نظامی و دانشکده نظامی سلطنتی عراق و دانشکده علوم و هنر بغداد مشغول به کار بوده است.دوران تصدی او در خاورمیانه و بطور مشخص ایران و عراق، در دوره مدرنیزاسیون و آزادی فرهنگی نسبتاً تساهل آمیز رخ داد و او از این فرصت برای مشاهده و تعامل با اعضای محافل ادبی که در شهرهایی مانند تهران و بغداد پر رونق بودند، نهایت استفاده را برد.در سال۱۹۵۷ اوری به عنوان مدرس زبان فارسی در دانشگاه کمبریج به انگلستان بازگشت، سمتی که تا سال۱۹۹۰میلادی ادامه داشت.او همچنین به عنوان رئیس کینگ کالج، و مدیر مرکز خاورمیانه و عضو هیئت علمی در این کالج خدمت کرد.
از جمله کارهای او و همکارانش می توان به مجموعه چند جلدی تاریخ ایران کمبریج اشاره کرد.به پیتر اوری در سال۲۰۰۱میلادی نشان امپراتوری بریتانیا اعطا شد.همچنین کمک های او در مطالعه فرهنگ فارسی در غرب، زمانی که دولت ایران جایزه فارابی را در سال۲۰۰۸میلادی برابر با سال۱۳۸۷خورشیدی به او اعطا کرد، به رسمیت شناخته شد.همچنین علاقه”اوری”به شعر کلاسیک فارسی منجر به چندین بررسی و ترجمه شد که با استقبال خوبی روبرو شد.از رباعیات مدرن عمر خیام (۱۹۷۹)گرفته تا شعر قرن چهاردهم در مجموعه اشعار حافظ شیرازی (۲۰۰۷).با این حال “اوری”اغلب به عنوان متخصص تاریخ، سیاست و فرهنگ خاورمیانه شناخته می شد.آثار او در این زمینه عبارتند از:ایران مدرن (۱۹۶۵)، تاریخ کمبریج ایران، جلد۷: از نادرشاه تا جمهوری اسلامی(۱۹۹۱)و روح ایران،تاریخ دستاورد از بدبختی(۲۰۰۷)پیتر اوری سرانجام در اکتبر۲۰۰۸میلادی برابر با مهرماه۱۳۸۷ در انگلستان و در حالی که وصیت کرده بود با نشان ها و یادگاری ها و جایزه فارابی اش به خاک سپرده شود، در هشتاد و پنج سالگی چشم از جهان فروبست.مصاحبه، گزارش و یا یادداشتی از او در مورد سال های مورد اشاره زنده یاد مرتضویان در مورد اقامت و فعالیت و همکاری یا عدم همکاری او با مسترجیکاک از او بجای نمانده و افسوس که کتاب زنده یاد مرتضویان نیز در زمانی توسط فرزند برومند ایشان تجدید چاپ و در معرض استفاده و مطالعه پژوهشگران تاریخ قرار گرفت که نمی توان با پروفسور پیتر اوری مطرح نمود!اگر کتاب مجمل التواریخ و القصص امانت گرفته شده از زنده یاد مرتضویان در سال های پایانی عمر پروفسور اوری همچنان در اختیارش بوده، امروز باید در میان کتاب های اهدایی کتابخانه او پس از مرگش به کمبریج باشد.