تاریخ نگری تطبیقی به مناسبت چهاردهم مرداد
خوزستان، مشروطه و نفت

باشگاه روزنامه نگاران مسجدسليمان/ فرشید خدادادیان: در تقویم رسمی کشور، چهاردهم مرداد ماه سالروز صدور فرمان مشروطیت در ایران به نام این رویداد مهم نامگذاری گردیده است. رویدادی مهم که به فرمان عدل مظفر صادر شد و آغاز ایران برای ورود به نهضتی تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران از آن تاریخ تا کنون بود.

اما مظفرالدین شاه چندسال پیش از آن سند دیگری را نیز امضا کرده بود.امتیازنامچه ی اکتشاف نفت و موم طبیعی در ایران که به ویلیام ناکس دارسی اعطا شد و تاریخ نگری تطبیقی این دو موضوع همزمان گویای نکاتی مهم از تاریخ معاصر سرزمین ایران است.

نهضت مشروطه و شکل گیری فعالیت صنعت نفت دو همزاد تاریخ ایران هستند.دو رویداد مهم تاریخی که سرنوشتی تاثیرگذار و البته نزدیک به هم در سرنوشت ایران داشته و بخش مهمی از وضعیت امروز این سرزمین،متاثر از این دو رویداد مهم است.تاریخ نگری تطبیقی این دو رویداد تاریخی مهم از جذابیت های کمتر پرداخته شده تاکنون است!نفت و مشروطه دو نهال همزمان در خاک ایران بودند که هرچه پیشتر رفت و بیشتر گسترده شدند،ارتباط و تاثرگذاری آنها بر سرنوشت ایران و ایرانی بیشتر توجه را بخود جلب کرد!

در چهاردهمین روز از مردادماه سال 1285خورشیدی در شرایطی که رینولدز و همکارانش تجهیزات حفاری و دیگ بخار خود را از تپه ای به تپه ی دیگر در جنوب غرب ایران به دنبال نفت جابجا می کردند و کارگران موسمی و محلی ایرانی سخت ترین بخش کار را برعهده داشتند، نفر اول مملکت نیز در حال تایید سخت ترین فرمان همایونی خود بود. صدور فرمان مشروطیت اتفاق مهمی بود که در همان روز در کاخ صاحبقرانیه در حال انجام بود!

مظفرالدین شاه فرمانی را به نام عدل مظفر مهر صحت و تایید زد که در آن چنین آمده بود؛ از آنجا که حضرت باریتعالی جل‌شأنه سررشته ترقی و سعادت ممالک محروسه ایران را بکف کفایت ما سپرده و شخص همایون ما را حافظ حقوق قاطبه اهالی و رعایای صدیق خودمان قرار داده لهذا در این موقع که اراده همایون ما براین تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران و تشیید مبانی دولت اصلاحات مقننه به مرور در دوائر دولتی و مملکتی به موقع اجرا گذارده شود چنان مصصم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان قاجاریه و علماء و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف بانتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده به هیئت وزرای دولت خواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد اعانت و کمک لازم را بنماید و در کمال امنیت و اطمینان عقاید خود را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات قاطبه اهالی مملکت به توسط شخص اول دولت به عرض برساند که به صحه همایونی موشح و به موقع اجرا گذارده شود.

بدیهی است که به موجب این دستخط مبارک نظامنامه و ترتیبات این مجلس و اسباب و لوازم تشکیل آن را موافق تصویب و امضای منتخبین از این تاریخ معین و مهیا خواهد نمود که به صحه ملوکانه رسیده و بعون‌الله تعالی مجلس شورای ملی مرقوم که نگهبان عدل است افتتاح و به اصلاحات لازمهٔ امور مملکت و اجراء قوانین شرع مقدس شروع نماید و نیز مقرر می‌داریم که سواد دستخط مبارک را اعلان و منتشر نمایند تا قاطبه اهالی از نیات حسنه ما که تماماً راجع به ترقی دولت و ملت ایران است کماینبغی مطلع و مرفه‌الحال مشغول دعاگوئی دوام این دولت و این مجلس بی‌زوال باشند — در قصر صاحبقرانیه به تاریخ چهاردهم جمادی الثانیه ۱۳۲۴ هجری در سال یازدهم سلطنت ما//محل صحه همایونی (1:10)

در همان ایام ساکنان خوزستان شاهد حضور فرنگی های چشم آبی بودند که کنجکاوانه درجستجوی گنج بودند!مظفرالدین شاه پنج سال پیش از آن و در هفتم خردادماه سال1280 خورشیدی(28می1901م)امتیازنامه ای فی مابین دولت اعلیحضرت شاهنشاهی از یک طرف و ویلیام ناکس دارسی رانتیه شهر لندن نمره43 گرس ونر در هجده فصل امضاء کرده بود(2:17)که مجوز حضور کاشفان نفت در کوهپایه های غرب و جنوب غرب ایران شده بود.کاوشگرانی که از بوشهر تا دهلران را بدنبال مظاهری از تراوش طبیعی نفت و تصاعد طبیعی گاز جستجو می کردند تا در غیاب دانش ژئوفیزیک و با تکیه بر تجربه و گمان خود به منابع نفت و گاز قابل بهره برداری صنعتی دست پیدا کنند.

تاریخ نگری تطبیقی این دو رویداد مهم همزمان نشان دهنده این است که حوادث بعدی باعث شد تا شکل گیری مشروطیت در ایران با شکل گیری صنعت نفت در اولین کشور نفتی خاورمیانه همزمان با هم اتفاق بیفتد.همزمانی که بعدها باعث شد تا نهضت مشروطیت ایرانی به غلط متهم به سوغات همان فرنگی های چشم آبی کاشف نفت شود!

هفدهم مهرماه سال1285خورشیدی،همزمان با ایامی که دیگ بخار دستگاه حفاری رینولدز در چیاسرخ در غرب ایران مستقر و ضربات مته حفاری زمین را برای رسیدن به نفت سوراخ می کرد،در پایتخت،نخستین مجلس شورای ملی تاریخ ایران تاسیس و تشکیل شد.حفاری نفت در چیاسرخ با تلاش و مرارت فراوان ادامه پیدا کرد اما نتیجه ی قابل توجهی بدنبال نداشت.(3:39)همزمان با آن اما،اعضای نخستین مجلس شورای ملی قانون اساسی را تصویب کردند که اتفاقا بیست و چهارمین اصل آن درخصوص عهدنامه ها و اعطای امتیازات بود!در این اصل آمده بود؛بستن عهدنامه ها و مقاوله نامه ها،اعطای امتیازات(انحصار)تجارتی و صنعتی و فلاحتی و غیره اعم از اینکه طرف داخله باشد یا خارجه باید به تصویب مجلس شورای ملی برسد به استثناء عهدنامه هایی که استتار آن ها صلاح دولت و ملت باشد.(2:18)رینولدز که پیگیر لحظه به لحظه اخبار تهران در کنار فعالیت اکتشافی خود بود،امید فراوان داشت که امتیازنامه ی کارفرمایش مشمول این اصل از قانون اساسی جدید کشور ایران نشود.آنهم در شرایطی که ویلیام دارسی به اندازه کافی برای ادامه هزینه در راه اکتشاف نفت در ایران سرخورده ونا امید شده بود.روزهایی که برای رینولدز نوشت؛هر کیسه ای روزی تهی می شود و من اندازه کیسه خودم را می دانم!(4:18)

سه ماه بعد نگرانی رینولدز و کاشفان نفت بیشتر شد.همزمان با بی نتیجه ماندن حفاری در چیاسرخ،مظفرالدین شاه پس از امضای نخستین قانون اساسی ایران در تاریخ هشتم دیماه ۱۲۸۵ آنقدر از مشروط کردن خود به قانون سرخورده شد که چهار روز بعد در ۱۲ دی ۱۲۸۵ درگذشت!رینولدز و همکارانش در این ایام با اضطراب فراوان اما امیدوارانه در پی به نتیجه رساندن امتیازنامه ای بودند که کارفرمایشان از شاه فقید دریافت کرده بود.

فراز و فرود جنبش مشروطه با فرازو فرود اکتشاف نفت در ایران تا دوسال پس از آن نیز همزمان ادامه داشت.دوم تیرماه سال 1287در حالی که هنوز یک ماه از اکتشاف نفت در خوزستان سپری نشده بود،لیاخوف روسی مجلس شورای ملی را به فرمان جانشین مظفرالدین شاه به توپ بست و ایران در حالی در حال تبدیل شدن به نخستین کشور نفتی خاورمیانه بود که استبداد صغیر محمدعلی شاهی گلوی مشروطیت را می فشرد.

کمتر از یکسال پس از آن و باز هم در مردادماه(سال1288)گروهی از کارگران موسمی در میدان نفتون خوزستان اینبار در لباس مجاهدان بختیاری و با فرماندهی ایلخانان خود تهران را از دست شاه مستبد آزاد کرده بودند و تفنگ بدست در خیابان های تهران روزی را آرزو می کردند که کمپانی نفت نیز برای کار در سرزمینشان مشروط به قانون شود!

منابع:

1-سده ی مشروطه/زیرنطر مسعود صالحی/مجموعه تاریخی فرهنگی نیاوران/1385/تهران

2-مجموعه قوانین و مقررات نفت،گاز و پتروشیمی/جلد یک/امور حقوقی شرکت ملی نفت ایران/روابط عمومی وزارت نفت/1381

3-نفت چیاسرخ کرمانشاه/منصوره اتحادیه/1394/نشر تاریخ ایران/تهران

4-روایت نفت/فرشید خدادادیان/انتشارات روابط عمومی شرکت ملی نفت ایران/چاپ دوم1392/تهران